شستشو و تمیزکاری یکی از ضرورت‌های زندگی روزمره ما می‌باشد که به منظور سلامتی در خانه، محل کار، مدارس، مراکز خرید و تفریحی انجام می‌پذیرد. هرچند که محصولات مورد استفاده جهت تمیزکاری شامل صابون، براق‌کننده‌ها، شوینده‌ها و سفیدکننده‌ها حاوی مواد شیمیایی هستند که اثرات زیانبار بر دستگاه تنفس دارند، اما استفاده از آنها در بسیاری از نیز اجتناب‌ناپذیر است. حتی محصولاتی که با عناوین "طبیعی" یا "سبز" نیز تبلیغ و ارائه می‌شوند ممکن است حاوی برخی مواد شیمیایی مضر نیز باشد. برخی از شوینده‌ها حتی ممکن است قابل اشتعال یا خوردندگی نیز داشته باشند. خوشبختانه با انجام اقداماتی می‌توان از احتمال قرار گرفته در معرض این گونه مواد مضر را کاهش داد. بنابر این لازم است که محصولات شوینده و سفیدکننده، مواد شیمیایی مضر موجود در آنها، خطرات احتمالی و نحوه کاهش اثرات مضر آنها و مواد جایگزین را به درستی بشناسیم.
اغلب محصولات شوینده و پاک کننده بسیار زیبا طراحی شده و مشتری را برای خرید مشتاق می‌کنند.
بسیاری از مواد شوینده، پاککننده، براقکننده یا سفیدکننده‌ها و سایر محصولات مشابهی که به ویژه در منازل مورد استفاده قرار می‌گیرند حاوی مواد شمیایی زیانباری هستند که می‌توانند موجب تحریک چشم‌ها یا گلو، ایجاد سردرد، مشکلات تنفسی و حتی سرطان شوند. برخی از این محصولات، مواد شیمیایی خطرناکی از خود متصاعد می‌کنند که شامل برخی مواد آلی فرار (VOC: Volatile Organic Components) می‌باشند. سایر ترکیبات مضر شامل آمونیوم (Ammonium) و مواد شیمیایی سفیدکننده‌ها (Bleach) هستند. حتی برخی رایحه‌های موجود در خوشبوکننده‌ها نظیر بوی لیموی این محصولات نیز می‌تواند نظیر آلاینده‌های خطرناک عمل کند.
بسیاری از خوشبوکننده‌های محیط حاوی مواد شیمیایی مضر هستند.
| درباره سرطان ریه چه می‌دانیم؟ |
ترکیبات آلی فرار می‌توانند نارسائی‌های مزمن ریوی، آلرژی و سردرد ایجاد کنند. مطالعات زیادی بر روی ارزیابی اثرات مواد شیمیایی بر فرد مبتلا به آسم یا سایر بیماری‌های دستگاه تنفس انجام پذیرفته است و اثرات مضر این‌گونه مواد را تأیید کرده است. مواد شوینده و پاککننده که دارای مواد آلی فرار یا سایر مواد شیمیایی سمی می‌باشند عبارتند از:
گازهای متصاعدشده از این ترکیب می‌تواند مشکلات تنفسی مزمن و در برخی موارد شدید به صورت حاد ایجاد کند و حتی منجر به مرگ نیز شود. مطالعات نشان داده است که حتی رایحه‌های طبیعی بکار گرفته شده در محصولات پاککننده به خصوص در خوشبوکننده‌های هوا (انواع اسپری‌ها، شمع‌های بودار، خوشبوکننده‌های دستشویی و توالت و داخل خودرو)، می‌تواند با اُزُن (Ozone) موجود در هوای خانه ترکیب شده (برای مثال ازن می‌تواند از برخی تجهیزات تمیزکننده هوا متصاعد شود یا از هوای بیرون نشأت بگیرد) و تولید فرمالدئید کنند که از جمله مواد سرطانزا محسوب می‌شود. همچنین می‌توانند باعث شکل‌گیری ذرات بسیار ریز خطرناک در هوای درون خانه شود.
خوشبوکننده‌های داخل خودرو حاوی مواد شیمیایی زیانبار برای دستگاه تنفس هستند.
| از عملکرد دستگاه تنفس چه می‌دانیم؟ |
در وهله اول باید به ترکیبات مواد شوینده توجه کرد. به همین دلیل باید برچسب‌های آنها را خواند و سعی کرد از شوینده‌هایی استفاده شود که حاوی مواد آلی فرار، رایحه، مواد محرک، و قابل اشتعال نباشند. در هر صورت از خوشبوکننده‌های هوا نیز استفاده نشود. توجه داشته باشید که حتی محصولاتی که دارای برچسب "سبز" هستند الزامأ ایمن‌تر نیستند.
مواد شوینده و پاککننده با عنوان سبز نیز حاوی مواد شیمیایی زیانبار هستند.
برای بسیاری از کاربردهای خانگی استفاده از آب گرم و صابون برای شستشوی عادی و جوش شیرین برای سابیدن و مخلوط سرکه و آب برای تمیز کردن شیشه کافی هستند. هنگام کار با مواد شوینده نیز سعی کنید در و پنجره ها تا حد ممکن باز باشند و تهویه هوا به صورت مناسبی انجام پذیرد. هیچگاه از این مواد در فضای بسته و کوچک استفاده نشود.
باز کردن در و پنجره در موقع استفاده از مواد شوینده و سفیدکننده در رفع خطرات آنها بسیار مؤثر است.
سفیدکننده‌ها ترکیباتی هستند که برای سفید کردن یا کمرنگ کردن مورد استفاده قرار می‌گیرند. آنها حاوی مواد شیمیایی خطرناکی هستند که در بسیاری از مواد شوینده نیز یافت می‌شوند. همچنین از آنها برای تمیز کردن و ضدعفونی کردن نیز استفاده می‌شود. سفیدکننده‌ها می‌توانند بیشتر ویروس‌ها، باکتری‌ها، کپک‌ها، قارچ‌ها و جلبک‌ها را از بین برده یا رشد آنها را کاهش دهند. سفیدکننده‌ها بر پایه ترکیبات کلر مثل کلسیم هیپوکلریت یا غیرکلری نظیر پراکسیدها هستند.
سفیدکننده‌ها پیوندهای شیمیایی عوامل رنگی ملکول‌ها را از بین برده و باعث می‌شوند که نسبت به نور طبیعی غیر فعال شده و کم رنگتر یا سفیدتر مشاهده شوند. خاصیت دیگر و مفید سفیدکننده‌ها مربوط به خواص ضدعفونی‌کنندگی یا گندزدایی آنها می‌باشد. آنها می‌توانند پروتئین‌های باکتری‌ها و ویروس‌ها را از بین برده و آنها را بی‌اثر کنند.
سفیدکننده‌های مورد استفاده در منازل بر پایه کلر بوده و حاوی 3 تا 8 درصد هیپوکلریت سدیم (NaOCl) و سدیم هیدروکسید (NaOH) هستند. از غلظت‌های بالاتر برای ضدعفونی منابع آب یا برخی تجهیزات استفاده می‌شود که در اینجا به آنها نمی‌پردازیم.
مکانیزم‌های مختلفی برای در معرض مواد سفیدکننده قرار گرفتن وجود دارد. اطلاع از این مکانیزم‌ها بسیار مهم می‌باشد. سفیدکننده‌ها با بافت‌های بیولوژیک واکنش نشان داده و باعث ایجاد حساسیت و مرگ سلول‌ها می‌شوند. این واکنش‌ها روی بافت‌های حساستر، نظیر دستگاه تنفس و چشم‌ها شدیدتر هستند. بیماری‌هایی که می‌تواند از مواد سفیدکننده ناشی شود عبارتند از:
سفیدکننده‌های همراه با رایحه لیمو خطرناکتر هستند. عطر لیمو به تنهایی چندان سمی نیست گرچه مقدار زیاد آن می‌تواند باعث تحریک پوست، چشم، گلو و ریه‌ها شود. در مجاورت هوا نیز می‌تواند به ترکیباتی تبدیل شود که حساسیت پوستی ایجاد کند.
یکی دیگر از خطرات مواد شوینده و سفیدکننده حاوی رایحه‌های خوشبو این است که احساس ناخوشایند کمتری از گازهای متصاعدشده ایجاد کرده و در نتیجه فرد حضور بیشتری در محیط آلوده خواهد داشت و مقدار بیشتری گاز خطرناک دریافت خواهد کرد. در صورت ضرورت استفاده از سفیدکننده حتمأ سعی شود از سفیدکننده ساده استفاده شود.
مخلوط شدن مواد شیمیایی برای مواردی نظیر دوده‌زدایی، تمیز کردن سطوح و ... می‌تواند به تولید مواد شیمیایی خطرناکتری منجر شود. این موضوع وقتی پیش می‌آید که به صورت خواسته یا ناخواسته با مخلوط کردن سفیدکننده با سایر مواد، مواد شیمیایی سمی‌تری تولید شود که هر کدام مسمومیت خاص خود را به همراه دارد. بدترین این مواد کلر است که حتی به عنوان سلاح شیمیایی نیز به کار می‌رود.
گاز کلر به عنوان یک سلاح شیمیایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این مشکل وقتی اتفاق می‌افتد که سفیدکننده با سایر شوینده‌ها به خصوص تمیزکننده‌های توالت و آمونیاک ترکیب می‌شوند. این ترکیب باعث انتشار گاز کلر می‌شود که گازی خفقان‌آور است. وقتی این گاز با بافت‌های مرطوب نظیر چشم یا ریه ها در تماس قرار می‌گیرد تولید اسید کلریدریک می‌کنند. این اسید با حل کردن ملکول‌ها باعث آسیب به بافت‌ها می‌شود. حتی می‌تواند باعث تخریب راه‌های هوایی، خفقان و در نتیجه مرگ شود.
هیچگاه مواد سفیدکننده و یا حاوی آن را با سایر پاک‌کننده‌های حاوی آمونیوم مخلوط نکنید.
با توجه به بافتی که در معرض مواد سفیدکننده قرار می‌گیرد و میزان و غلظت مواد شیمیایی و مدت زمان تماس علائم متفاوتی مشاهده می‌شود که به طور خلاصه در زیر به آنها اشاره می‌شود:
عکس ریه یک زن 36 ساله 2 ساعت پس از استنشاق گاز کلر
با توجه به بافتی که در معرض این‌گونه مواد قرار می‌گیرد لازم است تا اقدامات اولیه برای کاهش عوارض آن صورت پذیرد. بدیهی است مراجعه به پزشک جهت بررسی میزان آسیب و سایر اقدامات لازم ضروری می‌باشد.
بیشتر افرادی که در معرض مواد سفیدکننده قرار می‌گیرند بدون عوارض دائمی بهبود می‌یابند. در حالی که افرادی که بیماری‌های زمینه‌ای دارند می‌توانند وضعیت پیچیده‌تری داشته باشند. در افراد با بیماری‌های دستگاه گوارش می‌تواند سرفه یا خلط برای چند روز ادامه داشته باشد و چنانچه تماس به صورت حاد باشد عوارض ریوی یا چشمی می‌تواند تا چند سال ادامه یابد.
کودکانی که در معرض استنشاق مکرر مواد سفیدکننده قرار می‌گیرند بیشتر از بیماری‌های تنفسی رنج می‌برند و احتمال ابتلای آنها به آسم و آلرژی بیشتر است.
برای تمیز کردن سطوح پلاستیکی تجهیزات الکترونیکی می توان از الکل و از محلول آب اکسیژنه (H2O2) برای ضدعفونی کردن سطوح و حتی در نزدیکی مواد غذایی می‌توان استفاده کرد. از جوش شیرین و سرکه سفید (به صورت جداگانه و نه مخلوط) برای شستشوی پارچه، رفع چربی و تمیز کردن شیشه می‌توان استفاده نمود.
جوش شیرین و سرکه را با هم مخلوط نکنید.
