مقدمه

در هر ثانیه تعداد بیشماری از عوامل خارجی که بسیاری از آنها بیماری‌زا هستند وارد بدن ما می‌شوند. سیستم ایمنی و دفاعی بدن ما لشکری از سلول‌ها و پروتئین‌هایی هستند که برای دفاع در برابر بیماری و عفونت سازماندهی و به کار گرفته می‌شوند. عوامل خارجی بیماری‌زا نیز شامل برخی از ویروس‌ها، باکتری‌ها و سلول‌های جهش یافته‌ای هستند که آماده صدمه رساندن به بدن ما می‌باشند. سیستم ایمنی بدن از ما در مقابل عوامل خارجی نظیر باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و مواد سمی محافظت می‌کند. در دوران شیوع بیمارهای واگیردار مثل بیماری کرونا ضرورت دارد که بیش از پیش به تقویت آن بپردازیم.

قسمت‌های مختلف سیستم دفاعی بدن

همه موجودات زنده به سیستم ایمنی مجهز هستند. حتی یک ارگانیزم تک‌یاخته‌ای مانند باکتری از سیستم ایمنی ابتدایی برخوردار است که برای محافظت باکتری از عوامل باکتری‌خوار مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سیستم ایمنی بدن ما یک دستگاه بیولوژیکی مؤثر و قدرتمندی است که از ما در مقابل عوامل مهاجم خارجی نظیر باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و مواد سمی (مواد شیمیایی تولید شده به وسیله میکروب‌ها) محافظت می‌کند. در برخی مواقع این پاسخ می‌تواند آنقدر قوی باشد که به تب، درد، تورم و حتی خونریزی نیز منجر شود.

ساختار سیستم دفاعی بدن

سیستم دفاعی بدن ساختار بهم وابسته‌ای است از گلبول‌های سفید، آنتی‌بادی‌ها (پادتن) پروتئین‌های پیچیده، شبکه‌ها و ارگان‌های مختلف که به صورت هماهنگ با هم عمل می‌کنند تشکیل شده است. برخی از عوامل سیستم ایمنی مانند یک سد از ورود باکتری‌ها و ویروس‌ها به ارگان‌های مختلف بدن مثل مغز جلوگیری می‌کنند. در حالی که برخی دیگر به شکار و نابود کردن آنها می‌پردازند. در این فرایند لازم است که ابتدا عوامل بیگانه را از سلول‌ها و ملکول‌های خودی شناسایی کند و در مرحله بعد آنها را از بین برده یا بی‌خطر کند.

سیستم دفاعی بدن از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است که در سرتاسر بدن گسترده شده است.

سلول‌های سیستم ایمنی در بخش‌های مختلفی از بدن ساخته می‌شوند که نگاهی اجمالی به آنها می‌تواند به درک مناسبتری از پیچیدگی این سیستم بینجامد.

لوزه سوم یا آدنوئید (Adenoids): بافت نرمی است که دقیقاً در پشت حفره بینی قرار گرفته است. همه ما از بدو تولد با لوزه سوم به دنیا می‌آییم ولی با گذشت دوران کودکی و رفتن به مرحله بلوغ، لوزه سوم شروع به کوچک و کوچک تر شدن می کند. به صورتی که در بزرگسالی بیشتر افراد دیگر لوزه سوم نداشته و این قسمت پشت گلویی کاملاً محو شده است.

لوزه سوم یا ادنودئید

مغز استخوان: بافت اسفنجی و نرمی است که در میان استخوان جای دارد.

مغز استخوان نقش ویژه‌ای در سیستم ایمنی بدن دارد.

غدد لنفاوی: ارگان‌های کوچکی به شکل لوبیا هستند که در قسمت‌های مختلفی از بدن قرار دارند و از طریق عروق لنفاوی به هم متصل هستند.

غدد لنفاوی در بخش‌های مختلفی از بدن وجود دارند.

عروق لنفاوی: شبکه‌ای است که در سرتاسر بدن وجود دارد و لنفوسیت‌ها (نوعی از گلبول‌های سفید خون هستند که در دستگاه ایمنی مهره‌داران نقش دارد). را به ارگان‌های لنفاوی و جریان خون می‌رساند.

عروق لنفاوی در سرتاسر بدن ما توزیع شده‌اند.

پلاک‌های پی‌یر (Peyer’s Patch): گره‌های لنفاوی متراکمی هستند که در بافت پوششی روده یافت می‌شوند و نقش مهمی در پاسخ دستگاه ایمنی به عوامل بیماری‌زا دارند.

پلاک‌های پی‌یر که در بافت پوششی روده یافت می‌شوند.

طحال: ارگانی است تقریباً به اندازه یک مشت که در حفره شکمی در سمت چپ بدن درست بالای کلیه قرار دارد و به عنوان یک فیلتر خون عمل می کند.

طحال در حفره شکمی و در بالای کلیه سمت چپ قرار دارد.

تیموس: غده ای است هرمی شکل که در قسمت پشت و فوقانی استخوان جناغ سینه قرار گرفته است.

غده تیموس

لوزه‌های کامی: دو غده کوچک در دو سوی گلو هستند و از ورود میکروب‌ها در کودکان زیر ۳ سال به بدن از راه دهان جلوگیری می‌کنند. 

مکانیزم عملکرد سیستم ایمنی بدن

پیش از پرداختن به مکانیزم عملکرد سیستم ایمنی بدن لازم است تا سه اصطلاح رایج در این زمینه را تعریف کنیم.

پاتوژن (عامل بیماری‌زا): میکروب‌هایی هستند که می‌توانند در بدن عفونت ایجاد کرده و عامل بیماری گردند.

آنتی‌ژن (پادگن): پروتئین‌هایی هستند که در سطح پاتوژن‌ها وجود دارند.

آنتی‌بادی (پادتن): پروتئین‌های مفیدی هستند که آنتی‌ژن‌های بخصوصی را شناسایی کرده و به آنها می‌چسبند

برای عملکرد مناسب سیستم ایمنی باید بتواند عوامل مختلف بیماری‌زا (پاتوژن) اعم از باکتری‌ها، ویروس‌ها و انگل‌ها را شناسایی کرده و آنها را از بافت‌های بدن تفکیک کند. گرچه سیستم ایمنی برای مقابله با بسیاری از بیماری‌هایی که توسط باکتری‌ها و ویروس‌ها ایجاد می‌شوند کارآیی دارد، ولی برای تطبیق خود به زمان نیاز دارد. در ابتدا می‌بایستی عوامل بیماری‌زا شناسایی شوند و این وقتی اتفاق می‌افتد که آنتی‌بادی‌های مشخصی در بدن تولید شود. وقتی آنتی‌بادی، آنتی‌ژن یک عامل بیماری را شناسایی کرد خود را به آن می‌چسباند و این کار باعث شناسایی عامل مهاجم برای سایر قسمت‌های سیستم ایمنی و حمله به آن می‌شود. 

از طرفی عوامل بیماری‌زا نیز می‌توانند به سرعت تغییر کنند و خود را با شرایط بدن تطبیق دهند و در نتیجه سیستم ایمنی بدن از شناسایی و خنثی‌سازی آنها ناتوان گردد. با این وصف، مکانیزم دفاع چندگانه ما نیز جهت شناسایی و خنثی‌سازی عوامل بیماری‌زا تکامل یافته است.

اختلالات سیستم ایمنی بدن

شایع‌ترین اختلالات سیستم ایمنی بدن مربوط به نقص ایمنی، بیماری‌های خود ایمنی و بیش‌فعالی سیستم ایمنی بدن می‌باشند. 

بیماری‌های خودایمنی (Auto Immune Diseases): در این نوع اختلال، دستگاه ایمنی بدن سلول‌های خودی را بیگانه تلقی کرده و به تخریب آن‌ها می‌پردازد. این واکنش ممکن است در اثر تولید نابه‌جای آنتی‌بادی‌هایی باشد که علیه ملکول‌های سطح سلول‌های بدن ترشح می‌شوند. این اختلال گاهی به دلیل تشابه آنتی‌ژن سلول‌های خودی با غیرخودی و گاهی به دلیل اشتباه در عملکرد سیستم ایمنی در سنین بالا یا به دلایل ارثی، باشد. پیامدهای سیستم ایمنی بیش‌فعال بیماری‌های خودایمنی می‌توانند اندام‌ها و بافت‌هایی از جمله گلبول‌های سرخ خون، عروق خونی، غده تیروئید، لوزالمعده، عضلات، مفاصل و پوست را درگیر کنند و به بیماری‌های التهابی و سرطان نیز منجر شود. از جمله بیماری‌های خودایمنی می‌توان از کم خونی مزمن، دیابت نوع 1، آرتریت روماتوئید، بیماری اسکلروز متعدد (مولتیپل اسکلروزیز) نام برد.

بیماری نقص سیستم ایمنی(Immune Deficiency Disease): وقتی رخ می‌دهد که سیستم ایمنی بدن کمتر از حالت معمول فعالیت کند که می‌تواند به عفونت‌های مرگبار منجر شود. در انسان‌ها نقص ایمنی می‌تواند مادرزادی بوده یا ناشی از عوامل اکتسابی نظیر بیماری ایدز (HIV/AIDS) و یا در اثر استفاده از داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی باشد.

اختلالات بیش‌فعالی سیستم ایمنی: برخی افراد با ژن‌های خاصی متولد می‌شوند که باعث می‌شود سیستم ایمنی بدن آنها نسبت به مواد محیطی بی‌ضرر نیز حساس باشد و در هنگام قرار گرفتن در برابر این مواد که آلرژن نامیده می‌شوند از خود واکنش نشان دهد. داشتن واکنش آلرژیک شایع‌ترین نمونه یک سیستم ایمنی بدن بیش‌فعال است. حساسیت به گرد و غبار، موجدات ذره‌بینی اطرافمان مانند مایت‌ها و قارج‌ها، گرده گل‌ها و گیاهان و حساسیت مواد غذایی نمونه‌هایی از مواد حساسیت‌زا هستند. در نمونه خیلی شدید اختلال بیش‌فعالی (شوک آنافیلاکتیکی) واکنش سیستم ایمنی بدن می‌تواند آنقدر قوی باشد که حتی خطرناک و کشنده باشد. آسم، آسم آلرژیک، آلرژی، اگزما، رینیت آلرژیک، نمونه‌هایی از بیماری‌های ناشی از بیش‌فعالی سیستم ایمنی هستند.

تقویت سیستم دفاعی بدن

با آغاز بیماری کرونا بسیاری از مردم به دنبال راه‌هایی برای تقویت سیستم ایمنی بدن خود هستند. اما این اقدامات چه هستند؟

سیستم ایمنی بدن ما همانند یک ارتش از شبکه پیچیده‌ای از واحدهای مختلف تشکیل شده است که با کمک هم علیه مهاجم خارجی اقدام می‌کنند. چون این سیستم از قسمت‌های مختلف مرتبط به هم تشکیل شده است بایستی به صورت منسجم تقویت شود.

اقدامات لازم جهت تقویت سیستم ایمنی بدن

درحالی که هنوز درمانی برای بیماری کرونا یافت نشده است یا واکسن آن هنوز به مرحله تولید انبوه نرسیده است و یا داروهای خاصی که به صورت اختصاصی سیستم ایمنی بدن را جهت مقابله با این بیماری تقویت کند وجود ندارد لذا لازم است تا مجموعه‌ای از اقدامات لازم را جهت تقویت سیستم دفاعی بدن به صورت عمومی به کار بست. البته نباید فراموش کرد که این اقدام می‌بایستی همزمان با اقدامات پیشگیرانه‌ی ابتلای به بیماری صورت پذیرد.

• ورزش مداوم و منظم متعادل به مدت حداقل 150 دقیقه در هفته
• رژیم غذایی سالم و متعادل: مقادیر فراوانی از میوه و سبزیجات و انواع مختلفی از غذاهای سالم که شامل بخش متعادلی از هیدروکربورها و پروتئین نیز باشد.

• داشتن وزن متعادل: هدف را دستیابی به BMI، 25 یا کمتر بگذارید. بهترین راه برای کاهش وزن، ورزش به همراه رژیم غذایی متعادل است.
• خواب با کیفیت: خواب خود را تنظیم کنید و از بهداشت مناسب خواب بهره‌مند شوید.

• کاهش استرس (فشار عصبی): هر روز از تکنیک‌هایی که می‌تواند به کاهش فشار عصبی شما کمک کند بهره بگیرید. اگر کمتر از خانه بیرون می‌روید یا قرنطینه هستید با افرادی که دوستشان دارید تماس صوتی و تصویری بگیرید. حتی‌الامکان از محیط باز استفاده کنید. تمرکز (مدیتیشن) به صورت منظم، ورزش و پرداختن به هنر و سرگرمی می‌تواند به کاهش استرس کمک شایانی بکند.
• ترک سیگار، قلیان و سایر انواع دخانیات و مواد مخدر

• قطع نوشیدن الکل یا به حداقل رساندن آن

مکمل‌ها و مواد مغذی جهت تقویت سیستم ایمنی

برای مقابله با بیماری کرونا، بهترین شیوه ارتقا و تقویت وضعیت سیستم ایمنی بدن و تامین مایعات، الکترولیت‌ها، انرژی، پروتئین و ریز مغذی‌ها به میزان مورد نیاز است.

ویتامین C (ث): این ویتامین به پیشگیری از عفونت‌های ویروسی و باکتریایی و کاستن از دوره درمان سرماخوردگی کمک می‌کند و همچنین خواص ضد حساسیت (آنتی‌هیستامین) و ضد التهابی طبیعی دارد.

ویتامین ‌‌‌D: یکی از مؤثرترین ویتامین‌ها جهت تقویت سیستم ایمنی است که می‌تواند احتمال ابتلا به سرماخوردگی و آنفولانزا را کاهش دهد و لازم است تا به صورت منظم مصرف شود. (1000 واحد به طور روزانه یا یک بار در ماه به میزان 50000 واحد)

ویتامین A: وقتی به صورت کوتاه‌ مدت مصرف شود می‌تواند به تقویت سیستم ایمنی جهت مقابله با عفونت به ویژه عفونت‌های دستگاه تنفس کمک کند.

روی (Zink): می‌تواند دفعات ابتلا به عفونت را کاهش دهد و دوره درمان سرماخوردگی را کاهش دهد.

سلنیوم (Selenium): این ماده برای تقویت عملکرد سیستم ایمنی بدن ضروری است. این ماده به وفور در بادام زمینی برزیلی (بادام زمینی یا پسته شامی) یافت می‌شود. همچنین خاصیت آنتی اکسیدانی آن باعث تقویت سیستم دفاعی بدن می‌گردد.

عسل خام: عسل برای کاهش درد و التهاب جداره‌های مخاطی نظیر بینی و دهان مؤثر است و خواص آنتی‌اکسیدانی و برخی خواص ضدمیکروبی مفیدی دارد. برای کاهش سرفه و گلودرد مناسب است.

پروبیوتیک‌ها: پروبیوتیک‌ها شامل باکتری‌های مفیدی هستند که می‌توانند به سلامت دستگاه گوارش ما کمک کنند و عملکرد آن را تنظیم کنند. همچنین می‌توانند تعداد دفعات ابتلا یه عفونت‌های دستگاه تنفس به خصوص در کودکان را کاهش دهند.

بربراین (Berberine): یک ماده شیمیایی است که در بسیاری از گیاهان و از جمله زرشک و زردچوبه به وفور یافت می‌شود. این ترکیب شیمیایی طبیعی خواص ضد ویروسی و ضد التهابی دارد.

سولفورافین (Sulforaphane): یک ترکیب شیمیایی است که در خوراکی‌هایی نظیر  کلم، کلم بروکلی و کلم بروکسل و ... وجود دارد.

مواد غذایی حاوی سولفورافین

میوه آقطی (Elderberry): خواص ضد ویروسی و آنتی‌اکسیدانی دارد.

میوه آقطی یا Elderberries

توجه 1: بسیاری از مواد ذکر شده به صورت مکمل در داروخانه‌ها نیز وجود دارند. در هنگام تهیه مکمل‌ها از داروخانه راجع به امکان تداخل دارویی با سایر داروهایی که مصرف می‌کنید و یا بیماری‌ها و مواد حساسیت‌زا مشورت کنید.

توجه 2: بهتر است در صورت امکان از مواد غذایی طبیعی استفاده شود. مواد غذایی طبیعی از برخی ویتامین‌ها و مواد مغذی دیگر که برای سلامتی بدن ضروری هستند نیز برخوردارند.

توجه 3: استفاده از مواد غذایی و روش‌های ذکر شده به معنی مصونیت قطعی در مقابل بیماری نیست و صرفاً به تقویت سیستم ایمنی جهت شناسایی و مقابله با عوامل بیماری‌زا کمک می‌کنند.

توجه 4: مصرف ترکیبات گریپ فروت یا سیر در بیماران کرونا ویروس که تحت درمان با داروهای ضد ویروس هستند، ممنوع است و اثر درمان را کاهش می‌دهد.

منابع

https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/the-immune-system

https://www.umms.org/coronavirus/what-to-know/managing-medical-conditions/healthy-habits/boost-immune-system

https://intermountainhealthcare.org/blogs/topics/covid-19/2020/06/want-a-defense-against-covid-19-strengthen-your-immune-syste

- دستورالعمل منوی غذایی در بیماران سرپایی و بستری مشکوک و یا مبتلا به COVID-19، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، اردیبهشت 1399.